De kracht van een participatieve aanpak

Yvonne Heselmans zag met eigen ogen de kracht van democratie, medemenselijkheid en samenwerken. Het betrekken van de gemeenschap leidt tot veerkracht, zelfvertrouwen en actief burgerschap.

Een lange man zat tegen een boom in een dorp in Zuid-Soedan. Twee weken voordat ik samen met twee journalisten het dorp bezocht, was het aangevallen door gevechtshelikopters. Mensen moesten plaatsmaken voor oliewinning. Het was 2003.

De lange man zat tegen een boom omringd door vijftig vrouwen, mannen en kinderen. Hij luisterde. Een voor een spraken mensen zich uit. Ze bespraken samen oplossingen hoe verder te gaan. Ze gaven elkaar steun. Ze vormden een collectief om de problemen in de ogen te kijken en onderzochten mogelijkheden in hun schrijnende situatie.

Verhalen en ideeën delen

Vrouwen van de Soedanese Women’s Voice for Peace waren ook aanwezig. Zij gebruikten hun stem en aanwezigheid om ervoor te zorgen dat iedereen, ook de vrouwen, aan het woord kwamen. Ze hadden geen nieuwe techniek om gesprekken gaande te houden. Ze vonden elkaar in de eeuwenoude wijze om via het delen van elkaars ideeën, verhalen en inzichten tot samenwerken te komen. Ze waakten dat het inclusief was. Ze werden gedreven door diepe democratische waarden en medemenselijkheid.

De oorlog had laten zien dat autoriteiten falen om het beste te bieden aan mensen. Niet de overheid, maar de mensen zelf wisten het beste wat goed voor hen is. Ze namen de tijd om dit steeds wijselijk af te wegen. Zo besloten ze dat soldaten niet meer het voedsel ontvingen om te verdelen onder de allerarmsten.

Voortaan zou dit gedaan moeten worden door betrouwbare sleutelfiguren die midden in de gemeenschap staan: onderwijzeressen, winkeliers, geestelijk leiders, moeders. Zij eisten de taak op om de grote zakken voedsel te ontvangen en te verdelen. En iedereen wist dat het dan wel goed zou komen, en stemden in. Dankzij hun stem, eerlijkheid, lef en netwerk bereikte het voedsel zo wel de allerarmsten.

Van autoriteit naar mensen

Dit is een voorbeeld van een – op het eerste gezicht zeer vanzelfsprekende – participatieve aanpak in een gemeenschap. Een aanpak die tot de beste oplossing leidde. Niet voor de autoriteiten, of hun familie, maar wel voor de grootst mogelijke en meest arme groep in het dorp.

Er zijn vele vormen en technieken van participatie, maar wel allemaal gebaseerd op een belangrijk principe. Het gaat om het radicaal heroverwegen van wie het proces initieert en onderneemt, en wie leert of profiteert van de bevindingen (Institute of Development Studies, 1998). In het voorbeeld hierboven initieerden burgers het gesprek en de afweging. De armen profiteerden van de bevindingen maar ook de sleutelfiguren die in beeld kwamen en bleven.

Participatieve planning, monitoring en evaluatie

Soms is omdenken noodzakelijk om de echte geluiden, gedachtes en gevoelens van mensen te laten horen en er eerlijk gewicht aan te geven. Dat is participatieve planning, monitoring en evaluatie.

De partnerorganisatie Kidscare uit Kenia die zich inzet voor kinderen met een beperking en hun families vertelde onlangs aan het Team Projecten van Wilde Ganzen hoe belangrijk het betrekken van hun ‘founders’, de families, is om tot goede verandering te komen. “Niet wij, niet ons bestuur, maar de kinderen en hun families en de vrijwilligers in de gemeenschappen om hen heen zijn de fundering van onze organisatie. Als we waarachtige impact voor hen willen maken, dan moeten we in hen investeren. Zij weten het beste wat goed is voor hen. Daarom is participatieve planning, monitoring en evaluatie zo belangrijk. Ook om samen te leren wat we daarna nog beter kunnen aanpakken.”

We geloven dat het betrekken van de gemeenschap heel belangrijk is voor de veerkracht van de mensen in armoede. Het geeft mensen de kans om van zich te laten horen. Om niet als slachtoffers maar als actieve burgers verandering ‘mee te maken’. Niet over, maar met mensen om wie het gaat. Stem geven, maar ook oprecht gewicht geven aan de inbreng die volgt. Participatie in iedere fase van het project maakt de interventie ook relevanter voor degenen om wie het gaat. Zij kunnen het beste bepalen wat hun gedroomde verandering is.

Mensen aan het stuur van eigen verandering betekent luisteren en gewicht geven

Wij zijn ervan overtuigd dat blijvende verandering alleen plaatsvindt wanneer mensen die in armoede leven zelf beslissen hoe hun problemen aangepakt moeten worden. Als geen ander kunnen ze de diepere oorzaken aanwijzen, oplossingen bedenken en eigenaarschap nemen voor het oplossen van de problemen. Daarom geloven wij in een gemeenschapsgestuurde aanpak bij elke stap van het proces. De stemmen, aspiraties en verlangens van de mensen van belang staan centraal in het proces van verandering.

Belangrijke motor

De filosofie van gemeenschap gestuurd werken wordt verder uitgewerkt in deze whitepaper over gemeenschapsparticipatie en weerspiegeld in onze Theory of Change. Dit is zeker niet eenvoudig, maar daarom wel belangrijk dat de intentie er is om participatie in beweging te brengen. We geloven dat het steeds weer toepassen van Participatieve Planning Monitoring, Evaluatie en Leren een van de motoren hierin is.

We zijn ook blij dat partners dit delen. “Het betrekken van belanghebbenden is belangrijk, niet alleen bij het begin van projecten, maar tijdens alle fasen tot aan het einde”, zei een van onze partners die deelnam aan de training Participatieve Evaluatie. Een andere deelnemer gaf aan: “In het verleden nam ik mijn eigen beslissingen, maar nu is er veel veranderd. Ik luister goed naar de mening van anderen bij het nemen van beslissingen. Ik denk dat in onze samenleving veel leiders en managers onwetend zijn over participatieve evaluatie.”

Uitkomsten eerste training voor LPO en input van deelnemers

Samen met 31 lokale organisaties in Azië en Afrika en begeleid door de fantastische trainer Deo Ochieng hebben we in de training over participatieve evaluatie onderzocht wat Participatieve Planning Monitoring en Evaluatie en leren is. De organisaties hebben ook gekeken hoe de theorie verankerd kan worden in hun organisatie. Een paar deelnemers reflecteerden na afloop hoe deze theorie bijdraagt aan samen leren, aan verantwoording afleggen aan de gemeenschap en aan versterkte (systemische) samenwerking.

Het proces heeft geleid tot drie whitepapers die we binnenkort gaan delen met lokale partners en POI. Een nieuwe training aan de hand van een serie webinars gaat in 2025 van start voor POI en LPO. Deelnemers waren over de eerste training erg enthousiast. De training scoorde 4,35 op 5! “Ik raad jullie ten zeerste aan om dit programma voort te zetten voor andere groepen. Ze kunnen er veel van leren. Veel succes”, zei een van de deelnemers. “De facilitator was goed, duidelijk en precies. Hij was geweldig.” Dat belooft wat. Houd daarom de website in de gaten en doe ook mee!